Hizmet Akdine Tabi Çalışanların Sigortalılığı (Eski SSK, Yeni 4/1-a)

Daha önceki yazımızda sosyal güvenlik sistemi içerisinde sigortalının yerini ve genel hatlarıyla hukuki konumunu ele almıştık. Bu yazımızda ise 5510 sayılı “Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu” tarafından belirlenen sigortalılık statülerinden, aynı kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında sigortalı sayılan sigortalıların kapsamı hakkında bilgi verilmeye çalışılacaktır.

5510 sayılı Kanunun “Sosyal Sigorta Hükümleri” başlığını taşıyan ikinci kısmının birinci bölümünde “Sigortalılara İlişkin Hükümler” düzenlenmiştir. Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi bendine göre, “hizmet akdi ile bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılanlar (…) sigortalı sayılırlar”. Bu noktada hizmet akdinden kısaca bahsedilmesi yerinde olacaktır.

6098 sayılı Borçlar Kanunu’nun 393. maddesine göre “hizmet sözleşmesi, işçinin işverene bağımlı olarak belirli veya belirli olmayan süreyle iş görmeyi ve işverenin de ona zamana veya yapılan işe göre ücret ödemeyi üstlendiği sözleşmedir”.

Bu tanımdan hareketle hizmet akdinin unsurları; bir işin görülmesi, ücret ve bağımlılık olarak sayılabilir. Bu unsurlar bir arada gerçekleştiğinde hizmet akdi kurulmuş olacaktır. 6098/394 üncü maddeye göre hizmet sözleşmesi özel bir şekle bağlı da değildir. Ayrıca aynı maddenin ikinci fıkrasınca, “bir kimse, durumun gereklerine göre ancak ücret karşılığında yapılabilecek bir işi belli bir zaman için görür ve bu iş de işveren tarafından kabul edilirse, aralarında hizmet sözleşmesi kurulmuş sayılır”.

Borçlar Kanunu’ndaki sözleşmeye ilişkin genel düzenlemeler 4857 sayılı İş Kanunu, 5953 sayılı Basın İş Kanunu, 854 sayılı Deniz İş Kanunu ve diğer kanunlardaki sözleşmeleri de kapsadığından işçi ile işveren arasında hizmet (iş) sözleşmesi yapılırken 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’ndaki düzenlemelerin de dikkate alınması gerekmektedir (Temir, 2012).

5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında sigortalı sayılmanın hukuki şartları, iş ilişkisinin hizmet akdine dayalı olması, iş görme ediminin işverenin talimatı altında ve işverene ait işyerinde yerinde yerine getirilmesidir (Kurt vd. 2012, 31-32). Bu noktada “sigortalı” ve “işçi” kavramlarının farklılığını hatırlatmakta faydalı olacaktır. Bu iki kavram birbirlerinden ayrı ve birbirlerine karşı bağımsız kavramlardır. İşçi sayılmayan bir kimsenin sigortalı olabilmesi ya da sigortalı kabul edilmeyen birinin işçi statüsünde bulunması mümkündür.[1]

Kanunun 4 üncü maddesinin ikinci fıkrasında her ne kadar hizmet akdine tabi olmamakla birlikte ilgili fıkrada sayılanlar hakkında da yine Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi (bundan sonra 4/1-a olarak anılacaktır) hükümlerinin uygulanacağı hüküm altına alınmıştır.

1) İşçi Sendikaları ve Konfederasyonları İle Sendika Şubelerinin Başkanlıkları ve Yönetim Kurullarına Seçilenler

18.10.2012 tarihli ve 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu’na göre işçi sendikaları ve konfederasyonları ile sendika şubelerinin başkanlığına ve yönetim kurullarına seçilenlerden kendi istekleri ile çalıştıkları işten ayrılarak bu görevlerini sürdürenler, 2008 yılı Ekim ayı başı itibariyle (4/1-a) kapsamında sigortalı sayılmışlardır.

2) Bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılan; film, tiyatro, sahne, gösteri, ses ve saz sanatçıları ile müzik, resim, heykel, dekoratif ve benzeri diğer uğraşları içine alan bütün güzel sanat kollarında çalışanlar ile düşünürler ve yazarlar

Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından belirlenen ve 12.05.2010 tarihli ve 27579 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği’nin ekinde yer alan tabloda sayılan sanatçı, düşünür ve yazarlar, 2008 yılı Ekim ayı başı itibariyle (4/1-a) kapsamında sigortalı sayılmışlardır.

3) Mütekabiliyet esasına dayalı olarak uluslararası sosyal güvenlik sözleşmesi yapılmış ülke uyruğunda olanlar hariç olmak üzere, yabancı uyruklu kişilerden hizmet akdi ile çalışanlar

Yabancı uyruklu, uyruksuz, göçmen veya sığınmacı olsun hizmet akdine dayalı olarak iş görenler (4/1-a) kapsamında sigortalı sayılmaktadırlar. Sosyal güvenlik anlaşması imzalanmış ülke sigortalılarından ise anlaşma ile belirlenmiş istisna halleri dışında çalışmalarını hizmet akdine dayalı olarak sürdürenler de yine (4/1-a) kapsamında sigortalı sayılacaklardır.

4) 2/7/1941 tarihli ve 4081 sayılı Çiftçi Mallarının Korunması Hakkında Kanuna göre çalıştırılanlar

4081 sayılı Kanunun 7 nci maddesi uyarınca seçilerek, “köy sınırları içinde ya da şehir ve kasaba haricinde olup, belediye hududu içinde veya dışında bulunsun, zirai mahsulat istihsal edilmekte olan sahalarda” çalıştırılan koruma bekçileri (4/1-a) kapsamında sigortalı sayılmışlardır.

5) 24/4/1930 tarihli ve 1593 sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanununda belirtilen umumî kadınlar

6) Milli Eğitim Bakanlığı tarafından düzenlenen kurslarda usta öğretici olarak çalıştırılanlar, kamu idarelerinde ders ücreti karşılığı görev verilenler ile 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun 4 üncü maddesinin (C) bendi kapsamında çalıştırılanlar

7) Türkiye İş Kurumu tarafından düzenlenen Toplum Yararına Çalışma Programlarından yararlananlar

Türkiye İş Kurumu tarafından, belirli şartlar altında uygulanan ve belirli kişilerin yararlanabildiği, esas olarak işsizliğin yoğun olduğu dönemlerde veya yerlerde toplum yararına bir iş ya da hizmetin gerçekleştirilmesi yoluyla özellikle istihdamında zorluk çekilen işsizlerin çalışma alışkanlık ve disiplininden uzaklaşmalarını engelleyerek işgücü piyasasına uyumlarını gerçekleştirmek ve bunlara geçici gelir desteği sağlamak amacıyla yürütülen programlarda (İşkur İnternet Sitesi, 12.07.2013) yer alanların (4/1-a) kapsamında sigortalı sayılmaları 11.10.2011 tarihli ve 665 sayılı KHK’nın 29 uncu maddesi ile mümkün olmuştur.

8) Tarım ve orman işlerinde hizmet akdiyle süreksiz çalışanlar

13.02.2011 tarihli ve 6111 sayılı Kanunun 51 inci maddesi ile 5510 sayılı Kanuna eklenen Ek-5 inci maddeye göre, kamu idarelerinin tarım ve orman işlerinde çalışanlar hariç olmak üzere “4 üncü madde ile isteğe bağlı sigortalılık hükümleri ve 506 sayılı Kanunun geçici 20 nci maddesi kapsamında sigortalı olmayan, kendi sigortalılıklarından dolayı bu kanunlara göre gelir veya aylık almayan ve 18 yaşını doldurmuş olanlardan; tarım veya orman işlerinde hizmet akdiyle süreksiz olarak çalışanlar” 4/1-a kapsamında sigortalı sayılacaklardır. Ancak madde gereğince bu kimseler hakkında hastalık ve analık sigorta hükümleri uygulanmamaktadır.

9) Bazı kısmi süreli ticari taksi, dolmuş ve benzeri nitelikte toplu taşıma araçlarında çalışanlar ile sanatçı, düşünür ve yazarlar

13.02.2011 tarihli ve 6111 sayılı Kanunun 51 inci maddesi ile 5510 sayılı Kanuna eklenen Ek-6 ncı maddeye göre, kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışmakta olan ve “ay içerisinde çalışma saati süresine göre hesaplanan çalışma gün sayısı 10 günden az olan kişilerin sigortalılıkları, bu madde kapsamında kendileri tarafından 30 gün üzerinden prim ödemeleri suretiyle” sağlanmaktadır. Mezkûr kimselerin bu madde kapsamında ödedikleri primler (4/1-a) kapsamında sigortalılık olarak değerlendirilir. Bu madde kapsamına giren kimselerden hesaplanan çalışma gün sayıları 10 günden fazla olanlar ise bu düzenlemeden faydalanamayacaklardır.

Sigortalı olmak, birey açısından yalnızca kendisine sağlanan bir hak değil, aynı zamanda önemli bir yükümlülüktür. Sigortalı olma niteliği söz konusu olduğunda, bu hak ve yükümlülüklerden kaçınılamaz ve vazgeçilemez (Kurt: 2012, 39). Nitekim 5510 sayılı Kanunun 92 nci maddesi bu gerçeği açıkça ortaya koymuştur: “Kısa ve uzun vadeli sigorta kapsamındaki kişilerin sigortalı ve genel sağlık sigortalısı olması, genel sağlık sigortası kapsamındaki kişilerin ise genel sağlık sigortalısı olması zorunludur. Bu Kanunda yer alan sigorta hak ve yükümlülüklerini ortadan kaldırmak, azaltmak, vazgeçmek veya başkasına devretmek için sözleşmelere konulan hükümler geçersizdir”.

Bu noktadan hareketle sigortalılık ve sigortalılık statüsünün kapsamı önem arz etmektedir. İşte hizmet akdine bağlı olarak çalışanların sigortalılığının statüsü ve kapsamı da 5510 sayılı Kanundan hareketle bu yazıda irdelenmeye çalışılmıştır.

[1] Bkz. T.C. Yargıtay 10. Hukuk Dairesi 12.03.1976 tarihli 1838/1836 sayılı kararı (Kurt: 2002, 13).

Kaynaklar:

• Kurt, Resul vd (2012). Açıklamalı ve Uygulamalı Sosyal Güvenlik Rehberi. İSMMMO Yayınları, İstanbul.
• Kurt, Resul (2002). İş Hukuku ve Sosyal Sigorta Mevzuatında Usul ve Esaslar. İSMMMO Yayınları, İstanbul.
• Temir, Arif (2012) "Yeni Borçlar Kanununa Göre Hizmet Sözleşmesi" Yaklaşım, Kasım 2012, Sayı:239.
• İşkur İnternet Sitesi, http://www.iskur.gov.tr/tr-tr/isarayan/typ.aspx Erişim Tarihi:12.07.2013